Bijgeloof (Brua)

Na een lange tijd zat het schrijven over bijgeloof in mijn gedachte. Heel toevallig werd er afgelopen week in de media zelf ook hier aandacht aan besteed, waar men het advies hier afstand van te nemen. Brua is een verzamelnaam voor toverij, bijgeloof, bangmakerij, oplichting etc. met geheimzinnigheid. Bijgeloof is een fenomeen dat al eeuwenlang bestaat en zich manifesteert in alle culturen en samenlevingen. Zo ook op Aruba, Bonaire, Curaçao en de bovenwindse eilanden. Bijgeloof is een overtuiging die niet wordt ondersteund door enige vorm van bewijs of wetenschappelijke verklaring. Vaak zijn ze gebaseerd op folklore of tradities. Het kan gaan om het geloven in het brengen van geluk door het dragen van bepaalde kledingstukken, het vermijden van bepaalde getallen, of het vermijden van het passeren van zwarte katten of het kruisen van de paden van anderen. Deze vorm wordt vaak als heel onschuldig gezien.

In Nederland kwam ik heel weinig in aanraking met bijgeloof en stond ik hier niet bij stil. Ik stond er dan ook ontzettend nuchter tegenover en was het voor mij meer iets waar andere in konden geloven. Zoals het ongeluksgetal 13, het vermijden van zwarte katten en het niet willen lopen onder een trap. Blijkbaar brengt het ons allen ongeluk. Tijdens mijn jeugd zat ik op een Protestants Christelijke basisschool en kreeg ik, naast mijn Katholieke achtergrond, het geloof en de verschillende Bijbelverhalen op verschillende momenten uitgelegd. Elke zondagavond werd gebruikt om een psalm uit je hoofd te leren, aangezien maandag het eerste uur de kans bestond dat de juf of meester je hierin kon overhoren. Wat niet altijd even succesvol werd uitgevoerd. De Bijbelverhalen vond ik wel altijd op jonge leeftijd zeer interessant. Misschien is dat wel een extra reden waarom ik geschiedenis ben gaan studeren.

Op Aruba begon het katholieke geloof in mijn leven steeds belangrijker te worden. Ik hechte er enorm veel waarde aan. Mede daardoor heb ik pas rond mijn 35-jarige leeftijd mijn heilige vormsel gedaan en ging ik vaker dan in Nederland naar de kerk. Waar ik nooit eerder kennis van genomen had, was wel en feit dat voor het begin van elk kerkdienst je de mogelijkheid had om, tegen een kleine vergoeding, de kerkdienst voor te dragen aan iemand of een wens of hulp te vragen aan één van de vele heiligen die binnen de Katholieke kerk bekend zijn.

Het geloof, religie en bijgeloof (Brua) hebben naar mijn mening totaal verschillende betekenissen. Toch zijn deze drie elementen op sommige momenten in elkaar verweven. Ik had geen benul wat er hier op Aruba afspeelde als het om bijgeloof ging. Dit is ook wel logisch aangezien ik hier een nuchtere buitenstaander ben en het bijgeloof in geheim wordt omgeven. Vooral als het gaat om “zware” brua.

In de jaren zestig en zeventig werd er onder andere door pater Paul Brenneker en Elis Juliana allerlei bronnen verzameld en deze bestudeerd over de geschiedenis, cultuur en tradities op Curaçao, Aruba en Bonaire. Deze werden in een boekenserie onder de naam: Sambumbu, beschreven. Ook hier ging het over bijgeloof (Brua). Zo beweerde men dat het bijgeloof meer leefde op Bonaire en Aruba, dan op Curaçao. Hoe is dit te verklaren? Ik zou zelf zeggen van niet. Je zou namelijk kunnen denken dat het juist op Curaçao zich meer afspeelde, aangezien Curaçao in grotere mate een geschiedenis kent van slavernij en de “bijzondere” rituelen uit Afrika afkomstig waren.

Kwam het bijgeloof vroeger op Aruba vaker voor? Wat zou hier de reden voor zijn? Heeft het te maken met de ruime mate van geloof in de Katholieke kerk als religie? Waar hier een zekere vorm van religieuze devotie plaatsvindt met haar heilige beelden (die bepaalde krachten met zich meedroegen) en rituelen? Of is dit gekomen door de vele migranten uit het Caribisch gebied? En hoe is dit nu op Aruba? Hoe hoog zou het percentage nu zijn van personen die zich met brua bezighouden? Komt dit nu door de invloeden van de migranten uit Zuid-Amerika? Of juist door de migranten uit Haïti die hier, na de aardbeving van 2010, een nieuw onderkomen op Aruba hebben gevonden? Of zijn we tegenwoordig zo onzeker van onszelf, dat we ons hier eerder aan toe willen geven? Ik zou zelf niet weten hoeveel mensen tegenwoordig op de eilanden aan brua doen, maar door de ellendige ervaringen die ik afgelopen jaren heb meegemaakt, heb ik geloof en religie, maar ook zeker bijgeloof op Aruba mogen ervaren.

Blijkbaar zijn er verschillende beoefenaars van brua. Hier worden personen aangeraden door sommige personen een bezoekje te doen, mocht je lijden aan depressie of tegenspoed. Sommige kennen de adressen van deze beoefenaars, maar willen liever niet in het openbaar treden en weten dan ook van niets. Publiciteit brengt in deze zaak altijd meer narigheid dan voordeel mee, beweert men. Sommige maken hier juist reclame op het internet of in de krant en hebben verschillende workshops waar men voor kunt aanmelden. Doordat het makkelijk toegankelijk is, lijkt het op de eerste plaats allemaal best onschuldig.

Ook zijn er willekeurige winkels op Aruba die het één en ander verkopen. Hier moet u denken aan bijvoorbeeld kaarsen in verschillende kleuren, (religieuze) beelden, stenen, sigaren, kettingen, wierook, zeepjes en geurtjes. Ik wist niet hoe groot zo’n winkel wel niet kon zijn en hoe rijk het assortiment is. Een bedrijfstak waar blijkbaar zeer veel te verdienen valt.

Wat zien we tegenwoordig nog van bijgeloof op Aruba terug? Of waar doet men aan brua? Bij nader literaire onderzoek bleek dat in de jaren zeventig men op de landkaart van de eilanden overal een speld kon prikken op plaatsen waar aan brua werd gedaan, en deze spelden een begroeiing te zien zou zijn die helemaal niet zo troosteloos is als die van echte bomen. Hoe dat nu zou zijn, zou ik eerlijk gezegd niet weten. Het zichtbare deel wordt vaak naar mijn mening als onschuldig gezien. Wat zeker niet altijd zo mag zijn. Veel van de praktijken worden op persoonlijk vlak, in het geheim en met religie, zoals binnen de Katholieke kerk, verweven. Misschien is hier religie nodig om je waardigheid enigszins te behouden. De meeste zijn afzetters. Sommige beweren zelf dat priesters in rang geplaatst kunnen worden van bruamakers en waar je voor moet oppassen. Paters studeren namelijk in kloosters en kennen hierdoor geheimen. Ook vinden vele rituelen en tradities plaats tijdens de feestdagen van heiligen, vastenmaand, Goede vrijdag, kerst en voor oud en nieuwjaar. Het huis wordt van top tot teen schoongemaakt en bij sommige wordt het huis bewierookt.

Bij nader onderzoek blijkt in de meeste gevallen het beoefenen te gaan om geluk en ongeluk. In vergelijking met Nederland brengt de zwarte kat, maar dan wel helemaal zwart, op de eilanden geluk. In de meeste gevallen denkt men bij het zien van een donkere vlinder aan huis, dat deze ongeluk brengt en zal er binnen veertig dagen iemand binnen de familie sterven. Gelukswater en/of parfum die vrouwen bij de speciale winkels kopen trekken bepaalde mannen blijkbaar aan. Als je goed oplet kun je op Aruba bij sommige vrouwen een rode koord als armband vinden, die meestal aan de linkerarm wordt gedragen. Die voor geluk en/of bescherming moeten zorgen. Wat vooral door de mannen als armband wordt gedragen, zijn wel de chakra kettingen in verschillende kleuren.

Bij te veel tegenslag, zou men blijkbaar een bad moeten nemen met verschillende gekookte kruiden.

In vrijwel iedere Chinese supermarkt kun je een speciaal plekje tegenkomen van een boeddha beeldje. Of in de meeste gevallen een gouden gelukskat, gemaakt van keramiek, die met haar geheven linkerpootje klanten probeert binnen te halen. Sommige mensen stellen hun loterij vast op vaste getallen. Volgens de lotterij zijn hier de geluksnummers: 12, 15, 24, 26 en 27. Ongeluksgetallen zijn 3, 5, 16, 21 en 29. Blijkbaar geven oneven getallen vaker ongeluk. Minder zichtbaar zijn de prenten van verschillende heiligen die in de portemonnee worden bewaard. Sommige bewaren dit met een doel of juist uit gewoonte. In de jaren 70 werden, zoals door pater Paul Brenneker beschreven, in verschillende workshops de mogelijkheid aangeboden om samen te bidden tegenover de heilige Michaël voor een oplossing voor hun moeilijkheden. Voor deze dienst werd er eenieder tien gulden op het tafeltjes voor de heilige Michaël achtergelaten. 

Hoewel sommigen misschien denken dat bijgeloof een onschuldige en zelfs amusante bezigheid is, kan het in werkelijkheid schadelijke gevolgen hebben voor individuen en de samenleving als geheel. Zo kan het geloven in bijgeloof leiden tot het uitvoeren van gevaarlijke rituelen, zoals het gebruik van traditionele medicijnen in plaats van effectieve moderne geneesmiddelen, of tot het beledigen of vervolgen van bepaalde groepen van mensen, zoals men dat deed in de Middeleeuwen met heksen.

Bovendien kan bijgeloof bijdragen aan een klimaat van angst en onzekerheid. Het kan mensen beletten om rationeel te handelen. Ik werd indirect ermee geconfronteerd en stemde helaas hieraan toe. Om te denken dat het hier uiteindelijk voor herstel zou zorgen. Misschien was ik hier te onwetend en zag ik het gevaar er niet van in. Of was ik zelf zo onzeker en angstig, dat ik de realiteit van de situatie, waarin ik zat niet meer goed onder ogen kon zien? Waardoor ik niet meer rationeel mocht of kon handelen.

Ik ben van mening dat er zeker meer is tussen hemel een aarde. Met de goede en slechte kanten ervan. Ik hecht nu meer waarde aan geloof, dan aan een religie of bijgeloof. Ik ben dan wel katholiek, maar praktiseer het volgens mij net zoals een trotse Ier uit Ierland. Het is het geloof dat mij in sommige gevallen houvast biedt. Toch geeft bijgeloof blijkbaar voor anderen houvast in het leven. Maar hier is het belangrijk om te beseffen dat het vermijden van bijgeloof juist kan leiden tot een groter gevoel van controle over ons eigen leven en onze eigen toekomst. Het erkennen van de realiteit en het handelen op basis van bewijs en feiten is belangrijk voor een gezonde en vooruitstrevende samenleving. Dus laten we ons bewust zijn van onze eigen bijgelovige overtuigingen en deze ter discussie stellen. Laten we ons concentreren op het nemen van verantwoordelijke beslissingen die zijn gebaseerd op feiten en bewijs, en laten we bijdragen aan het creëren van een samenleving waarin we niet worden geleid door bijgeloof, maar door reden en inzicht.